Những chuyện chưa biết về xóm lò gốm tại Sài Gòn cũ

Từ đầu thế kỷ 20, khu vực đô thị hóa Sài Gòn - Chợ Lớn khá nhanh, làng Lò Gốm nơi đây dần thua kém so với gốm Biên Hòa và Lái Thiêu .

Năm 1903, Trường Mỹ thuật Biên Hòa được thành lập (nay là Trường Cao đẳng Mỹ thuật và Trang trí Đồng Nai). Ban đầu gốm sứ Biên Hòa được lát bằng men Pháp, nhưng người phương tây tráng trên đồ gốm phương Đông thì không phù hợp, vì vậy bà Marie đã thành lập một nhóm nghiên cứu men mới, chỉ có nguyên liệu thô ở những vùng như đất sét Bình Phước, đá trắng An Giang, tro rôm, tro củi, vỏ trấu và tro trấu, khảm bằng đồng, đá đỏ (đá Biên Hòa) và bột coban để lên men màu; Tạo màu sắc độc đáo cho gốm Biên Hòa: men xanh của Biên Hòa

Thời kỳ phát triển rực rỡ của gốm mỹ nghệ Biên Hòa từ năm 1923 đến đầu những năm 1960. Nhiều lần, gốm sứ Biên Hòa trưng bày tại triển lãm quốc tế về nghệ thuật trang trí năm 1925, 1932, 1934, 1938, 1942 tại Paris (Pháp), Nhật Bản, Indonesia, Hà Nội và Sài Gòn, hội chợ đã rất thành công và các nhà tổ chức đã trao vàng Huy chương, bằng khen

Xóm lò gốm Sài Gòn xưa

Vốn là dòng gốm bình dị và phổ biến, nên từ dân thường đến nhà giàu có đều mua và dùng các loại sản phẩm gốm Nam bộ, từ gốm gia dụng đến đồ thờ cúng trong đình chùa, gốm trang trí kiến trúc...

Trên bản đồ Phủ Gia Định do Trần Văn Học vẽ năm 1815 có ghi địa danh "xóm Lò Gốm" - một trong những làng nghề nổi tiếng của Sài Gòn xưa, gồm các làng cổ Phú Giáo - gò Cây Mai, làng Phú Định - Phú Lâm, làng Hòa Lục... mà ngày nay thuộc các quận 6, 8 và 11. Khu vực này bây giờ vẫn còn kênh - rạch Lò Gốm và những địa danh liên quan đến nghề làm gốm như (đường) Lò Siêu, (đường) Xóm Đất, cầu Lò Chén...

Tên Lò Gốm được ghi trong Gia Định thành thông chí (1820): "Từ năm 1772 con kênh Ruột Ngựa được đào để nối liền từ Sa Giang ra phía bắc đến Lò Gốm". Như vậy, khu lò gốm chắc chắn đã khởi lập trước năm này. Dấu tích xóm Lò Gốm còn lại là khu vực gò Cây Mai (quận 11) và di tích lò gốm cổ Hưng Lợi (phường 16, quận 8).

 

Ảnh 1. Bình lọc nước của gốm Cây Mai nổi tiếng ngày xưa

Khai quật lò Hưng Lợi cho biết sản phẩm chủ yếu là đồ gia dụng: lu chứa nước (nên còn có tên là Lò Lu), các loại hũ men nâu men vàng, nhiều kiểu chậu, vịm (một loại chậu nhỏ), chậu bông... kích thước khác nhau.

Khoảng từ giữa thế kỷ 19, khu lò này sản xuất những sản phẩm in tên "Hưng Lợi diêu" (Lò Hưng Lợi) gồm các loại đồ "bỏ bạch" (bên ngoài không tráng men) như nồi có nắp và tay cầm (nồi lẩu), siêu nấu nước... Bên trong nồi và siêu có tráng men nâu chống thấm. Chậu bông bằng sành hình tròn hoặc hình lục giác, men nhiều màu, trang trí ô hoa văn bát tiên, tùng lộc, mai điểu...

Từ đầu thế kỷ 20 sản xuất các loại bát, đĩa, ấm, ly uống trà, chai, muỗng, bình rượu, lư hương, thố có nắp... men trắng vẽ men lam. Ngoài ra còn sản xuất loại chai gốm men trắng giống như chai thủy tinh. Sản phẩm lò Hưng Lợi được nặn tay, in khuôn, kết hợp bàn xoay, hoa văn cũng được in khuôn, đắp nổi, chạm khắc, sau đó phủ hoặc tô men nhiều màu, thường là màu xanh đồng, xanh lam, nâu hay đỏ.

Dấu tích khu lò gốm Cây Mai (nằm ở sau chùa Cây Mai) nay vẫn còn. Lò này làm các loại đồ gốm thông dụng kích cỡ lớn, sản phẩm trang trí mỹ thuật, tượng đất nung và đồ sành men màu. Các sản phẩm độc đáo và đặc trưng của gốm Cây Mai sản xuất vào cuối thế kỷ 19 - đầu thế kỷ 20 là gốm men nhiều màu như trắng, xanh lam, xanh lục, nâu, vàng... gồm nhiều kiểu tô, chén, đĩa, muỗng, bình, cốc, đôn, chậu kiểng, lư hương, bát nhang, tượng thờ; gốm trang trí kiến trúc như long (rồng), voi, ngựa và các quần thể tiểu tượng.

Trên nhiều đồ gốm Sài Gòn còn ghi năm sản xuất và tên điếm (tiệm), diêu (lò) như: tượng Giám Trai ở chùa Giác Viên (quận 11), góc dưới bên phải có ghi "Đề ngạn, Nam Hưng Xương, Điếm Tố", "Canh Thìn Trọng Đông Cát Đán Lập" (1880).

Ở miếu Thiên Hậu (Quảng Triệu hội quán - quận 1) trên quần thể tiếu tượng gốm ở phần sân miếu có những bảng gốm chữ nổi "Lương Mỹ Ngọc điếm tạo" (tiệm Lương Mỹ Ngọc tạo), "Quang Tự Thập Tam Niên" (1887) và "Thạch Loan Mỹ Ngọc tạo" (lò Mỹ Ngọc ở Thạch Loan tạo), "Quang Tự Đinh Hợi Tuế (1887). Cũng ngay trên quần thể tiếu tượng này còn có những bảng gốm khác ghi "Đề Ngạn Bửu Nguyên Diêu tạo" (lò Bửu Nguyên ở Đề Ngạn làm)...

Chữ Diêu còn gặp ở một số di tích khác như ở đình Minh Hương Gia Thạnh (quận 5), trên quần thể tiếu tượng bằng gốm có ghi "Mai Sơn, Đồng Hòa Diêu Tạo" (lò Đồng Hòa - Mai Sơn tạo)...

Hiện nay, sản phẩm gốm Cây Mai vẫn còn được lưu giữ trong dân gian, ở các đình miếu, hội quán Nam bộ với các sản phẩm dân dụng như: ơ, siêu, bát, bình, lu, hũ, thống có nắp, khạp có nắp, chậu tròn, chóe có quai, đôn tròn, đôn lục giác, lân, gạch trang trí hình vuông...

Những dòng men màu bình dị

Từ khoảng đầu thế kỷ 20, vùng Sài Gòn - Chợ Lớn đô thị hóa khá nhanh, khu vực xóm Lò Gốm mất dần ưu thế so với vùng gốm Biên Hòa, Lái Thiêu. Trường Mỹ nghệ Biên Hòa thành lập vào năm 1903 đã tập hợp được nhiều nghệ nhân làm gốm. Dần dần gốm Biên Hòa trở nên nổi tiếng.

 

Ảnh 2. Đĩa gốm sứ Lái Thiêu được khắc hình rồng

Gốm Biên Hòa thiên về trang trí hoa văn dày đặc, bao quanh sản phẩm bằng phương pháp vẽ nét chìm hoặc lấy nét chìm kết hợp với trổ thủng để tạo hoa văn, sau đó tô men, không phân biệt giữa men và màu ve. Hoa văn trang trí hình rồng hay cúc hóa long, hoa mai... khá đặc sắc.

Sản phẩm gốm Biên Hòa đa dạng bao gồm bình bông, hũ, lọ, chóe, chậu, đôn, đôn voi, bộ bàn ghế tròn, đèn lồng, đĩa trang trí, tượng voi, tượng lân, tượng người... Loại chóe men đen hoặc men nâu hoa văn khắc chìm sản xuất ở Biên Hòa còn cung cấp cho nhiều khu vực ở Tây nguyên. Một loại sản phẩm gốm Biên Hòa vẫn được sản xuất nhiều là các loại lu đựng nước bằng đất nung không men. Cho đến nửa sau thế kỷ 20 gốm mỹ nghệ Biên Hòa vẫn được xuất khẩu đi Liên Xô và nhiều nước Đông Âu.

Gốm ở Sài Gòn đã được thừa kế, hấp thụ từ đồ gốm chính như đào (men màu, Quảng Đông), đào đen (men đen, Phước Kiến), đào trắng (men trắng, Triều Châu). Trong số đó, gốm Cây Mai được làm bằng men màu , trong khi gốm Sài Gòn được làm từ men trắng.

Theo khái niệm được nêu trong cuốn sách “ Gốm Sài Gòn”, đồ gốm Sài Gòn có một số đặc điểm chính. Thứ nhất, nó thuộc về các chạm khắc trắng, với cao lanh nhập khẩu từ bên ngoài sản xuất, bởi vì Sài Gòn không có cao lanh. Phối hợp với biển xanh, gốm sứ Sài Gòn là màu trắng chính.